با تشکیل دولت صفویه در ایران مراسم تعزیه خوانی ، مدیحه سرایی ، هیئت و دسته ها عزاداری به طور شفاف وارد آداب و رسوم و سنت های دینی گردید و با حفظ عناصر اصلی، زیور خلاقیت­های اجتماعی ، فرهنگی ، اقلیمی جوامع و مناطق مختلف آراسته شد . هرچند مضامین یکسانی را با خود به همراه آورد اما به تبع اختلافات اقلیمی ، وضعیت آب و هوایی و حوزه­های فرهنگی ، با نمودهای مختلفی، پا به عرصه ظهور گذاشته و در چگونگی اجرای مراسمات تاثیر و بر جذابیت هر چه بیشتر خود ، دامن زد . 

   از جمله مراسم عزاداری که با وسعت زیادی ، در نقاط مختلف ایران و با تاثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص آن مناطق ، به اجرا درآمده ، مراسم " نخل­برداری" و یا " نخل گردانی" است .

 اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه دینی در شهرها و آبادی های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد ، از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان ، خمین ، نواحی قم ، کاشان ، ابیانه ، خور و بیابانک ، ، بیاضه ، زواره، اردستان، نائین و ...، و در بین این مناطق، بیشترین و شاخص­ترین نخلها در استان یزد ، متمرکز می باشد . به گونه­ای که می توان گفت ، هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین (ع) در آن یافت نشود.

 مراسم نخل برداری از ویژگی های منحصر به فرد مراسم محرم و عزاداری در یزد محسوب می شود که با همکاری و همدلی اهالی در تمام مراحل مراسم، از کمک مالی گرفته تا کمک در تزئین و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و ... برگزار می گردد. و جالب اینکه دربرخی موارد، زرتشتیان یزد نیز در ساختن نخلها ، همیاری و همکاری دارند. آنها حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به وی احترام و ارادت خاصی قائل می باشند.

در گذشته هر محله اي يك حسينيه و هر حسينيه يك نخل  را به خود اختصاص مي داده است و با اين وجود جهت مراسم آذین بندی و آماده کردن نخلها برای عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، اهل محل و یا آبادی صورت می گرفت. رسم سنتی بر این شکل بود که وقتی می خواستند نخل ها را برای انجام مراسم محرم و عاشورای حسینی آماده کنند، چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آئین هایی برای گردآوری کمک های گوناگون از مردم انجام می­شد. و اهالی نیز از یک تکه چوب و ریسمان گرفته تا پارچه­های الوان، چراغ­، آئینه­ ، خنجر، دشنه ­، پیاله زنگوله، سپر، و دیگر زیورآلات را برای آذین بندی هرچه باشکوه­تر نخل به حسینیه ها محل، تحویل می دادند.

همچنین، در یزد و حوالی آن، رسم بر این بوده و است که درختانی را وقف می کنند تا در زمان کهنسالی آن ، ساقه­هایش صرف مرمت و ساخت نخل گردد .

  در خصوص ارائه تعریفی جامع و مانع از نخل ، باید گفت به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفّه و تابوت

 محدوده معنایی نخل نامشخص می باشد ولی با این وجود ، تعاریف مختلفی در معرفی نخل آمده است  مطمئنا ،

نخل در وهله نخست ، برای هر شنونده ای یادآور و تداعی کننده درخت خرما می باشد . شاید مهم­ترین رواج این نام و رسم ، این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین (ع)، بر روی شاخه­های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است .

 با آنکه نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد آن را به نام این درخت می­نامند. شاید به علت آنکه اصلش از جنوب غربی و بین­النهرین است . نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین (ع) است . همچنین این مراسم بازتابی است از " نقل از حکایت واقعه کربلا "

 از تعاریف دیگر اینکه : نخل ، تابوت و یا نخل ماتم آرایشی است که بر تابوت مردگان سازند و درخت خرما  و نخل در واقع حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شالهای ابریشمی و رنگارنگ و پارچه­های قیمتی و آئینه و چراغ و گل و سبزه و .. می آرایند و در فرهنگ نظام نخل را اینگونه معرفی می نماید : نخل، تابوت بزرگ و بلندی است که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه های قیمتی و چندین آئینه بسته شده و در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می شود و چون شبیه به درخت خرما ساخته می شود .

 به تعریف دیگر نخل، یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه، شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است. برای پایه­های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است.

در خصوص پیدایش نخل و وجه تسمیه آن روایات ها و نظراتی زیادی مطرح است که :

1. نخل اقتباس از خیمه مجمع حضرت موسی (ع) است وبا اقتباس از تابوت عهد می باشد ( صندوقی که خداوند بر مادر موسی (ع) فرستاد تا او را در آن قرار دهد، بعدها این تابوت به دست قوم وی افتاد و از آن نگهداری نموده و بدان تبرک می جستند.)

2. نخل به خیام حضرت امام حسین (ع) اشاره دارد و می خواهد خاطره ی خیمه های حرم آن امام را در کربلا مجسم کند

3. نخل یادآور گهواره ی دو گوشواره عرش مجید، یعنی حضرت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) است .

4. چون بدن مطهر و مقدس سالار شهیدان کربلا ، حضرت امام حسین را بدون تشییع به خاک سپرده اند ، شیعیان همه ساله به جبران ، این رسم را تکرار می کنند . و حجیم بودن نخل بیانگر عظمت و بزرگواری آن حضرت می باشد

مراسم نخل بندی و نخل گردانی در یزد که در اصطلاح محلی بدان "نقل" نیز گفته می­شود، بدین صورت است که چند روز پیش از شروع ماه محرم ، خادمان حسینیه و اعضای هیئت ها ، به تزئین و آذین بستن نخل می کنند . آذین بندی نخل چند روز  به طول می انجامد. در طول این مدت، خدام ، زیورآلات و وسایل مربوط به تزئین نخل را از انبار، بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه به این امر می پردازند . بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان ، شیوه­های آن را از پدر و اجداد خود آموخته­اند. (در یزد و حومه نام خانوادگی بعضی افراد نخل بند و یا معروف به نخل بند می باشد) بدین صورت که یک طرف از بدنه آنرا با آئینه هایی کوچک و بزرگ آذین می بندند که نمایانگر نور افشانی پیکر حضرت امام حسین (ع) در آن است. طرف دیگر نخل تماماً روکش پارچه سیاهی دارد که شمايلي از درخت سرو به رنگ سبز در وسط قسمت سیاه پوش نصب شده است .

   سرتاپای آن سر تیز دشنه ها یا شمشیر هایی در آن فرو رفته وآن هم نمودی است از تیرها و زخمهایی که بر پیکر سرو مانند حضرتش وارد گشته است .  در دو طرف دیگر بصورت قرینه ، پرده سیاهی آویخته می شود که بر روی آن شکل شیر و بدن بی سر آغشته بخون نقاشی یا تکه دوزی شده است . درحالیکه شیر بادهان خود بر آن بدن بوسه می زند و یا باقیمانده ی نوک دشنه ها و نیزه ها را از بدن مطهر خارج می کند .

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا